§ 3. Skuteczność wpływu multimediów i jej uwarunkowania

         O wpływie multimediów na osobowość jednostki nie powiedziano wiele. Zrozumiała zatem staje się refleksja, która prowadzi do pytania o rozmiary skuteczności wpływu mass mediów na osobowość człowieka. Odpowiedź na to pytanie wykazuje walor pedagogiczny. Wszak zmiany zachodzące w obrębie osobowości, spowodowane oddziaływaniem mass mediów są zjawiskiem zachodzącym na płaszczyźnie wychowania[1].

Wyróżnia się cztery zasadnicze poglądy na temat skuteczności wpływu mass mediów (multimediów) na osobowość jednostki.

1. Oddziaływanie wyłącznie bezpośrednie z natychmiastowym skutkiem np. reakcje widza po obejrzeniu filmu lub gry komputerowej. Przyjmuje się obecnie, że nie jest to wpływ trwały.

2. Istnieje wpływ pośredni mass mediów na osobowość. Jest to stanowisko najczęściej dziś spotykane. Pogląd ten głosi, że w zachowaniu odbiorcy powstają względnie trwałe zmiany i w przeciwieństwie do bezpośredniego wpływ ten następuje w odpowiednio wydłużonym czasie. Ma on charakter wpływu kumulatywnego, przebiegającego także w formie wpływu podświadomego.

3. Wpływ polega na oddziaływaniu typu katharis. Sprowadza się on do tego, że w psychice jednostki nie następują żadne zmiany oprócz tych, które mieszczą się w obrębie oczyszczenia w życiu psychicznym i moralnym lub w postaci psychicznego odreagowania różnych stanów emocjonalnego napięcia. Dlatego też rozrywkę i zabawę nazywa się dziś środkami redukującymi różnego rodzaju stresy. Najczęściej wykorzystywanym kanałem, z którego człowiek czerpie rozrywkę są dziś mass media[2]. Zjawisko to w swoim oddziaływaniu na psychikę człowieka jest w pewnym stopniu podobne do hipnozy. Zgadzałoby się to z niektórymi publikacjami na temat mediów, które mówią o „hipnotycznym urzeczeniu” czy wręcz uzależnieniu człowieka od mediów audiowizualnych[3].

4. Ostatni pogląd na temat skuteczności wpływu mass mediów na osobowość jednostki nosi nazwę wpływu pozornego. Jego zwolennicy należący do wyjątków twierdzą, że nie istnieje żaden wpływ mediów na osobowość człowieka. W uzasadnieniu podają, że osobowości rozwija się wyłącznie poprzez bezpośredni kontakt między ludźmi a w mediach takiego kontaktu nie ma. I dlatego media nie stanowią interesującego przedmiotu badań dla pedagogów[4].

Jak już wyżej wspomniano najwięcej zwolenników znajduje dziś teoria o zdecydowanym wpływie pośrednim mediów na podświadomość człowieka. W oddziaływaniu tym niezwykle ważną rolę spełniają tzw. czynniki pośredniczące. Współdecydują one o skutkach, zakresie i sile tegoż wpływu na człowieka. Do najczęściej wymienianych czynników pośredniczących należy zaliczyć: jego cechy osobowe i  postawy wobec mass mediów, grupę odniesienia, przeżywane interakcje, przywódców opinii, kulturę, wychowanie oraz czas[5]. Oddziaływanie tych czynników uzależnia w znacznym stopniu wpływ multimediów na osobowość.

Istnieją, różne bloki cech osobowych, które są zróżnicowane ze względu na stosunek odbiorcy do danego medium w chwili gdy z niego korzysta.

Pierwszym z nich jest stosunek uległości. W jego skład wchodzą następujące cechy osobowe: oportunizm, naśladownictwo innych, naiwność, nieporadność w dokonywaniu selekcji, podatność na wpływy i inne.

Inny blok charakteryzuje się odpornością  wobec wpływu mediów i tu należy wymienić takie cechy osobowe jak: umiejętność do koncentrowania uwagi, niezależność w ocenianiu i myśleniu, krytycyzm, cierpliwość opanowanie.

Jeśli natomiast recipient przejawia aktywną twórczość w stosunku do mass mediów, to literatura podaje następujący zestaw cech osobowych: pogłębiona wiedza o kulturze masowej, odwaga cywilna, umiejętność perswazji, zdolności organizacyjne itd.[6].

W ostatniej grupie wymieniono cechy, które pozwalają jednostce na skuteczny wpływ na media, z którymi jest ona w kontakcie. W przypadku multimediów może człowiek bezpośrednio w twórczy sposób kreować akcję np. gry komputerowej lub zwiedzać wirtualne muzeum wg dowolnie obranej trasy.

Sam użytkownik również może wywierać wpływ na media. Ten wpływ zależy od postawy danej osoby wobec konkretnego medium lub mediów.

W  związku z tym podaje się trzy rodzaje postaw:

1.  pozytywne - wyraża się w zaufaniu, życzliwości i współpracy.

2.  negatywne - nieufność, podejrzliwość, lekceważenie a nawet postawa nienawiści

3.  obojętne - te postawy przejawiają się brakiem zainteresowania mediami, niechęcią a nawet uprzedzeniem. Postawy te są spowodowane np. brakiem czasu lub dostępu do mediów[7].

Powszechnie znany jest pogląd, że  grupa odniesienia wywiera silny wpływ na jednostkę. Wpływ ten wyraża się kształtowaniem w człowieku określonych opinii, postaw, potrzeb, relacji poza grupowych, hierarchii wartości, jak również samego stosunku do mass mediów.

Terminem interakcja określamy „równoczesną aktywność dwóch lub więcej osób”[8]. W procesie interakcji człowiek zdobywa wiedzę o innych ludziach. Psychologia określa to mianem „percepcji interpersonalnej”.

Sama interakcja jest zjawiskiem złożonym, składającym się z licznych procesów, które tworzą różnorakie więzi i powiązania między osobami. Interakcja jest więc ważnym czynnikiem pośredniczącym w obcowaniu człowieka z  mediami, zwłaszcza wtedy, gdy partnerami w tym procesie są osoby znaczące (rodzice, autorytety, indywidualności itp.)

Udowodniono, że wszelkie informacje, które są  przekazywane w bezpośrednich kontaktach międzyludzkich mają większy wpływ na jednostkę niż te przesyłane przez środki masowego przekazu.

Jak wynika z przeprowadzonych badań informacje docierają do członków danej zbiorowości najczęściej poprzez przywódców opinii[9]. Stwierdzenie to opiera się na podwójnym zaufaniu względem przywódcy opinii: zaufaniu ze strony nadawcy informacji oraz ze strony głównego adresata.

Człowiek obcujący na co dzień z wytworami kultury, takimi jak: muzyka, poezja, malarstwo, rzeźba, architektura itp. oraz osobami, które tę kulturę tworzą, jest w stanie wypracować w sobie postawę krytyczną a nawet reformatorską w stosunku do mass mediów. Natomiast gdy kultura jest zepchnięta na obrzeża egzystencji człowieka, wtedy jego podatność na wpływ mediów jest wysoka, prowadząca wręcz do zniewolenia.

Aktywny udział w kulturze prowadzi do postawy otwartej tzn. twórczej, ta zaś spełnia wyjątkowo doniosłą funkcję w prawidłowym odbiorze mediów[10].

Proces wychowania polega na bezpośrednim wpływie pedagoga na wychowanka. Wpływ ten ma wysoką skuteczność jeśli wspierają go następujące czynniki: autorytet, miłość wychowawcy oraz odpowiednie środowisko.

Jest oczywiste, że dokonująca się rewolucja informatyczna już wielorako wpływa i oddziaływać będzie coraz silniej również na procesy wychowawcze oraz systemy edukacyjne. Zmienia ona nie tylko warunki, w jakich te systemy funkcjonują, ale wywiera presję na zmianę zadań wobec dzieci, młodzieży, społeczeństwa[11].

Czas jest szczególnie ważnym czynnikiem w odbiorze mediów. Często jednak pomija się go w badaniach nad skutecznością mediów. A jednak nie wolno go nie uwzględniać, gdyż nie jest obojętnym to jak długo np. dziecko ogląda telewizję, siedzi przed komputerem, czy słucha muzyki rockowej.

            W pierwszym rozdziale ukazano ogólnie  wpływ jaki wywierają multimedia na osobowości. Dokonano też klasyfikacji tego wpływu. Przedstawione tu zagadnienia pomogą lepiej zrozumieć naturę i mechanizmy wpływu programów komputerowych i całej techniki z nimi związanej na podświadomość człowieka.