§ 2. Wpływ multimediów na osobowość jednostki

            Wpływ multimediów na osobowość człowieka jest dziś faktem niekwestionowanym. Fenomen ten jest wynikiem oddziaływania kilku liczących się czynników. Obserwuje się stały rozwój mediów i to w skali ogólnoświatowej. Dlatego też problematyka związana z wpływem multimediów na osobowość jednostki jest zagadnieniem niezwykle frapującym i wzbudzającym zainteresowanie wielu grup zajmujących się wychowaniem młodego pokolenia.

1. Pojęcie wpływu

            Słowo „wpływ” w odniesieniu do oddziaływania mass mediów przyjmuje różne znaczenia.

             „Być «pod wpływem» znaczy «być pod urokiem» (np. telewizji), co w postaci skrajnej może oznaczać «być uzależnionym», czy wręcz «być zniewolonym». Znaczenie to wskazuje przede wszystkim na dominację danego medium w zespole wszystkich mediów z którymi człowiek obcuje.”[1]

            „Wpływ” w funkcjonowaniu mass mediów (lub multimediów) oznacza również aktualne doświadczenie związane z ich odbiorem. Recepcji konkretnego medium towarzyszą wtedy doznania natury intelektualnej, emocjonalnej, estetycznej, religijnej, itp. W tym sensie „wpływ” obejmowałby te przeżycia, które rodzą się z lektury gazety, oglądania komedii filmowej, czy słuchania słuchowiska radiowego[2]. Takie same przeżycia rodzą się w człowieku, który aktywnie bierze udział w toczącej się akcji gry komputerowej.

            „Wpływ” mass mediów na osobowość człowieka oznacza wreszcie rezultat oddziaływań płynących z emitowanych treści. Jest to więc ślad jaki pozostawia w psychice człowieka jego obcowanie z konkretnym środkiem masowego komunikowania. Fizyczny kontakt z mediami przestaje istnieć, natomiast wpływ wynikający z tego kontaktu pozostaje w jednostce w postaci określonego śladu. Przy czym trwałość tego śladu jest bardzo zróżnicowana. Mogą to być np. przyswojone nietrwałe informacje, które po krótkim czasie ulegają zatarciu w pamięci. Ale istnieją i takie obrazy, czy informacje, które utkwią głęboko w podświadomości i mogą stać się motorem do konkretnych działań na podłożu moralnym. Mogą one stanowić inspirację do czynów szlachetnych i pięknych, ale również mogą wzbudzać agresję.

2. Klasyfikacja wpływu

            Psychologowie zgromadzili już spory zasób wiedzy na temat czynników decydujących o uleganiu wpływowi innych i regułach, które uleganiem rządzą[3].

            Aby dokonać jakiejkolwiek klasyfikacji trzeba przyjąć pewne kryterium, według którego zostanie ona dokonana. W pracy przyjęto jako kryterium, rezultat jaki daje oddziaływanie mass mediów  na osobowość człowieka. W takim sensie wyróżnia się trzy rodzaje wpływu: bezpośredni, kumulatywny i podświadomy.

            Wpływ bezpośredni obejmuje szeroki wachlarz doznań intelektualnych i emocjonalnych. Powstają one natychmiast po odbiorze publikowanych treści. Przejawia się on stanem radości albo smutku, odwagi albo lęku, aktywności albo biernego poddania się (rezygnacji).

            Bezpośredni wpływ słuchowiska radiowego, filmu lub gry komputerowej można zaobserwować najwyraźniej u małych dzieci, które reagują żywiołowo i spontanicznie nie kryjąc swoich uczuć.

            Wpływ bezpośredni posiada dwie podstawowe cechy charakterystyczne: cecha czasu, czyli bezpośrednie następstwo faktów oraz dostrzegalność tego wpływu, a więc możliwość zaobserwowania jego symptomów ze strony otoczenia.

            Wpływ kumulatywny jest mało dostrzegalny, zwłaszcza w jego poszczególnych fazach. Porównuje się go - pod względem funkcjonowania - do mechanizmu drążenia, gdzie jeden etap działania „przygotowuje” następne etapy. Wpływ ten można porównać do procesu tworzenia mozaiki. Gdy z poszczególnych elementów, układanych według przygotowanego wcześniej projektu wyłania się obraz całości.

            Ślad, który w psychice pozostawiają oddziałujące nań mass media nakłada się na pewnej przestrzeni czasu i ulega w ten sposób spotęgowaniu.

            Rezultatem tego są zmiany jakie w sposób zauważalny powstają w człowieku wywołując zdziwienie otoczenia[4].

            Wpływ podświadomy odbywa się przy pomocy swoistej penetracji psychiki przez treści emitowane w multimediach, które są nieuświadamiane przez jednostkę, ale dają one znać o sobie w efekcie końcowym. Wpływ ten w żadnej swojej fazie nie jest uświadamiany prze człowieka.

            Podświadomy wpływ multimediów dla wielu wychowawców jest nadal problemem mało znanym. W Polsce badania nad nim są w stadium początkowym.

            W odbiorze wpływu podświadomego doniosłą rolę spełnia mechanizm psychiczny nazywany „zespołem identyfikacji-projekcji”. Jego funkcjonowanie można odkryć przede wszystkim w percepcji mediów audiowizualnych.

            Identyfikacja jest tym mechanizmem psychicznym, który oznacza działanie schematów przystosowania. Prowadzą one do sytuacji, w której cudze właściwości zachowania i reagowania jednostka przyjmuje jako własne. Szczególnie skuteczna jest identyfikacja narcystyczna. Polega ona na tym, że ktoś utożsamia się z tymi cechami drugiego człowieka (osoby znanej) których sam nie posiada.

            Projekcja jest mechanizmem psychicznym, którego istota polega na przypisywaniu innym osobom ocen, cech i tendencji, które dana jednostka powinna odnosić do siebie. W następstwie zmiany podmiotu, która pojawia się w funkcjonowaniu tego mechanizmu (zamiast „ja kłamię” mówi się wtedy „oni wszyscy kłamią!”) jednostka doznaje poczucia zmniejszenia lęku i zwiększenia pewności siebie, a także dokonuje ucieczki przed poczuciem winy[5].

            Wyniki przeprowadzonych badań wyraźnie wykazują, że media oddziaływują  z różnorakim skutkiem na różne elementy osobowości człowieka. Najczęściej badano wpływ mediów na stan wiedzy dzieci, młodzieży i dorosłych[6]. Badano również różnorakie emocje, a zwłaszcza wyobraźnię i poczucie estetyki[7].

            Szczególnie często podejmowanym problemem przez naszych rodzimych badaczy był stopień uspołecznienia pod wpływem mediów, jak również zakres i skuteczność identyfikowania się z wzorami ukazywanymi w telewizji[8].

            Szczególnie wyraźnie zmiany wywołują mass media wtedy, gdy oddziałują skutecznie na postawy człowieka. Trwałość i rozległość tych zmian powstaje pod wpływem mass mediów w obrębie opinii, upodobań i wiedzy pamięciowej. W związku z tym zastanawia fakt, że istnieje w Polsce duży niedostatek badań i publikacji na temat wpływu mass mediów (jak również multimediów) na postawy człowieka[9].