§ 1. Osobowość i czynniki jej rozwoju

            W ścisłym znaczeniu „osobowość jest to zorganizowana struktura cech indywidualnych i sposobów zachowania, która decyduje o specyficznym przystosowaniu jednostki do jej środowiska.”[1]

Osobowość człowieka jest dynamiczna i podlega nieustannemu rozwojowi. Istnieją czynniki, które kierują procesem tego rozwoju. Szczególną ich aktywność można zaobserwować u człowieka w okresie dorastania i w wieku młodzieńczym.

            Czynniki rozwojowe są to mechanizmy wewnętrzne u człowieka, które uruchamiają tak ilościowy, jak i jakościowy proces rozwoju, a także mają wpływ na jego ukierunkowanie. To właśnie mechanizmy rozwoju stanowią przedmiot działania sił zewnętrznych czy wewnętrznych[2].

            Współczesna nauka wyróżnia trzy grupy czynników: a.) wewnętrzne (geniczne), b.) zewnętrzne (środowiskowe) - które najbardziej nas interesują w związku z podjętym tematem,  oraz c.) czynniki osobowościowe (duchowe).

Pierwsza z grup obejmuje dziedziczność biologiczną, wrodzoność pewnych cech nabytych w czasie prenatalnym oraz stany somatyczne organizmu tak w zakresie zdrowej równowagi procesów fizjologicznych, jak również w obrębie zaburzeń pod wpływem stresu życia.

Drugą grupę stanowią wszelkie wpływy zewnętrzne środowiska zarówno niezamierzone, jak też i celowe. Niezamierzone wpływy pochodzą z biosfery, w której przebywamy (klimat, krajobraz przyrodniczy, zwierzęta, rośliny) oraz ze środowiska lokalnego (wieś, miasto) celowe natomiast oddziaływania płyną ze środowiska społecznego (rodzina, szkoła, Kościół) oraz kulturalnego (prasa, radio, telewizja oraz przekazy multimedialne związane z techniką komputerową). Wszystkie te wpływy otoczenia i czynników zewnętrznych wytwarzają cechy nabyte jednostki ludzkiej, wyrażające się w jej postawach wobec życia i ludzi, w opiniach i przekonaniach, w przyzwyczajeniach i nawykach. Podstawę działania dla czynników zewnętrznych stanowi podatność człowieka na bodźce otoczenia fizycznego, jak obraz, dźwięk, zdarzenia, których jest on świadkiem oraz otoczenia społecznego, jak przykład, wzór postępowania, autorytet. Mniejsza lub większa podatność na wpływy zewnętrzne tworzy plastyczność rozwojową[3], na którą składają się sugestywność, naśladownictwo i zwolennictwo, podporządkowujące człowieka autorytetowi i czynnikom środowiskowym. O ile dziedziczność pierwszej grupy czynników wewnętrznych jest stała, o tyle znów podatność na wpływy zewnętrzne i plastyczność rozwojowa dostosowują się do różnorodności czynników środowiskowych i tworzą nowy element nabywania zmiennego doświadczenia osobistego.

Trzecia, ostatnia grupa czynników mających wpływ na rozwój osobowości człowieka tworzy duchowość człowieka. Zjawiska duchowe są uznawane dziś przez wszystkie systemy współczesnego wychowania, chociaż zachodzą pewne różnice w ich ujmowania i interpretacji. Nie podlega jednak dyskusji fakt, że to właśnie czynniki osobowościowe duchowości wraz z ich rozumnością, wartościowaniem, wolnością, twórczością i religijną otwartością tworzą cechy gatunkowe człowieka (homo sapiens) i decydują ostatecznie o jego rozwoju, łamiąc i przeciwstawiając się konwergencji czynników wewnętrznych i zewnętrznych[4].

            Grupą najbardziej nas interesującą jest grupa druga zawierająca czynniki natury zewnętrznej. Nie mniej jednak ważną grupę stanowią czynniki, które tworzą duchowość człowieka.

            Człowiek jako osoba jest „jednością wielości”, działającą od wewnątrz w sposób rozumny i wolny w dążeniu do celów. Dzięki temu dążeniu osoba ludzka rozwija się w pełni i staje się osobowością (personalitas). Podstawę rozwoju osobowości przez aktywność własną i samodzielność tworzy strona duchowa osoby, czyli zjawiska psychiczno-duchowe, które uznają wszystkie systemy wychowawcze. Duchowość tę charakteryzuje kilka cech, jak:

1.      rozumność, czyli zdolność prawdziwego poznania,

2.      wartościowanie jako zdolność do subiektywnej oceny przeżyć,

3.      wolność wewnętrzna, czyli zdolność wolnego wyboru dobra przez wolę,

4.      zdolności twórcze wyrażające się w pracy i kulturalnej twórczości,

5.      otwartość metafizyczna na sprawy sensu świata i życia.

Razem zdolności duchowe stanowią grupę trzecią czynników osobowościowych. One to muszą być prawidłowo rozwinięte, aby doprowadzić do pełnej osobowości człowieka. W ten sposób teoria trójczynnikowa realistycznie wyjaśnia, co decyduje o wszechstronnym rozwoju człowieka[5].

            Wiek szkolny a później  młodzieńczy w życiu człowieka stanowią fundamentalne okresy, w których kształtuje się jego osobowość. Niewłaściwy wpływ czynników zewnętrznych w tym okresie może doprowadzić do błędnego uformowania osobowości.

            W okresie dorastania młodzież przejawia duże zainteresowanie techniką. Przekazy multimedialne - wchodzące w skład czynników zewnętrznych - tak samo jak i telewizja wywierają najpotężniejszy wpływ na ludzką świadomość, formację intelektualną i moralną. Są najłatwiejszym środkiem percepcji gdyż działają przez obraz. Podstawowe zdobywanie wiadomości przez dzieci, czy ludzi nie znających jakiegoś języka, a także duża i istotna część komunikacji i relacji pomiędzy ludźmi dokonuje się za pośrednictwem obrazu[6]. Jednakże nadmierne obcowanie z obrazem - kopią (kosztem słowa) wywołuje i pogłębia w jednostce postawę uległości wobec wpływu mass mediów, propagandy i różnych form prania mózgu[7]. Trzeba stwierdzić również iż rozwój technik audiowizualnych nie idzie niestety w parze z rozwojem etyki i moralności. Ostatnio bije się na alarm, że nadmiar brutalności i okrucieństwa, płynący z małego ekranu jest w ścisłym  związku z wzrostem przestępczości i deprawacji nieletnich[8].

            Informacje zdobywane za pomocą komputera podłączonego do ogólnoświatowej sieci Internet, czy też różnego typu gry mają znaczący wpływ na ukształtowanie osobowości młodego człowieka. Chodzi o taki dobór i taką selekcje informacji, aby służyła ona pozytywnemu rozwojowi osobowości człowieka a nie jej degradacji.

            Na koniec godnym podkreślenia jest fakt, iż w opinii wielu autorów jednym z głównych zadań mass mediów jest rozwój i doskonalenie całego człowieka[9].